16-18世紀末是越南歷史的動盪時期，當時的越南仍分列為安南及廣南，雖皆以安南國王黎朝為正朔，但實際上安南地區由鄭主掌控，而廣南地區由阮主把持。因政治勢力的分裂，阮氏南進並且將南部領土擴大，併吞了占城及真臘的領土。除此之外也利用華人來開拓新的領土，造就一個多元民族的國度。1771年，廣南的西山地區出現阮氏三兄弟起兵攻擊，原因於阮主外戚張福鸞作怪使人民受苦，民不聊生。不久後，西山阮成為新興勢力，他們不但滅了廣南阮主勢力，逼著廣南阮氏後裔的唯一生存者，阮福映，流亡海外並到處求援，在將近三十 年的奔走復國，阮福映如何利用外界的勢力協助其反敗為勝，將曾勢如破竹的西山阮打敗。又為何其做法並未得越南民族的認同，甚至被指責為引狼入室的罪魁禍首？是因為阮福映向暹羅借兵反攻西山？與葡萄牙簽署割讓領土的條約？與法國巴黎外方傳教會的傳教士聯手，藉由他們的人力與財力的幫助打敗西山阮，還是因為他放任百多祿與法國政府簽署割讓土地的條約使後來法國有理由干涉越南的國政?雖然在1802年，阮福映成功地反擊西山阮，並將越南從南到北統一，開創一個新的王國，如今叫越南國。在他復國以及統治全越南的期間所作所為所是否留下後遺症。本文要探討越南阮朝開國皇帝嘉隆帝阮福映從西山起義開始逃亡至南部嘉定，流亡暹羅求援，到回國反擊西山並奪回阮主祖先的領土，且開創從南至北的越南統一國家的過程。因此本文以阮福映為中心，來討論阮福映的處人待事，以及他的修身齊家治國平天下的本領。

Summary
This dissertation discusses the first emperor of the Nguyễn dynasty in Vietnam, Emperor Gia Long Nguyễn Phúc Ánh, who fled from the Tây Sơn Uprising to the southern Gia Định, exiled in Siam for help, and returned to fight against Tây Sơn and regained the territory of the ancestors of the Nguyễn, and created the process of unifying Vietnam from the south to the north. Therefore, this research focuses on Nguyễn Phúc Ánh to discuss his dealings with people and his ability to cultivate the self, regulate the family, govern the state, and then lead the world to peace.
The research methodology is the analysis of historical documents and comparative methods, in addition with the results of field visit in Vietnam. From it, this article mainly focuses on Nguyễn Phúc Ánh’s ability to cope in this turbulent period and his methods. It is about how he was regarded as the orthodox successor, or how he united the power of various people to deal with the Tây Sơn and unified the country. On the battlefield, Nguyễn Phúc Ánh was a general and tried his best to serve his soldiers as siblings. In the contradiction among courtiers, he was a peacemaker. When being the emperor, he himself thought that he was the current Buddha. The role was ever-changing, just for the great cause of restoring the country.

Keywords: Nguyễn Phúc Ánh, Việt Nam, Internation relationship, Civil war, Ruling policy

一、 越南漢文史料
1. 安南國王致書于檔案，西班牙Sevilla的Archivo General de Indias檔案館典藏，檔案編號AGI, MP-Escritura_Cifra026_Ensamblado。
2. 阮朝國史館編纂，張登桂主編《大南正編列傳初集》，日本東京：慶應義塾大學言語文化研究所發行，榎本印刷所印製，1963年初版。
3. 阮朝國史館編纂，張登桂主編《大南寔錄正編》，日本東京：慶應義塾大學言語文化研究所發行，榎本印刷所印製，1963年初版。
4. 阮朝國史館編纂，張登桂主編《大南寔錄前編》，日本東京：慶應義塾大學言語文化研究所發行，榎本印刷所印製，1963年初版。
5. 嘉隆公文檔案，越南漢喃研究院館藏，A1570號檔案。
6. 潘叔直輯，陳荊和註，《國史遺編》，香港中文大學新亞研究所，1965年。
7. 鄭懷德撰，《嘉定城通志》，東京都：慶應義塾大学言語文化研究所，2019年。
二、外文史料
1. Adrien Launay, Histoire ancienne et moderne de l'Annam, Tong-King et Cochinchine, Paris: Challamel Ainé, Libraire-Editeur, 1884.【《安南、東京、交趾支那古代與現代史》】
2. Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823: Documents historiques, Tome III, Paris: Missions Étrangères de Paris, 1925. 【《交趾支那傳教史：歷史資料》】
3. Adrien Launay, Histoire de la　Mission de Cochinchine, Paris: Anciennes Maison Charles Douniol et Retaux, 1925. 【《交趾支那傳教史》】
4. André Salles, “Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille”, Bulletin des Amis du Vieux Hue,1923, I.【《順化古城好友期刊》，1923年，第一期。】
5. André Salles, “Philippe Vannier”, Bulletin des Amis du Vieux Hue,1935, II. 【《順化古城好友期刊》，1935年，第二期。】
6. Annales Annamites, Sử ký Đại Nam Việt, Saigon: Impimerie de la Mission a Tan Dinh, 1903. 【《大南越史記》】
7. Buchon, Jean Alexandre, Lettres édifiantes et curieuses concernant l'Asie, l'Afrique et l'Amérique, avec quelques relations nouvelles des missions et des notes géographiques et historiques publiées sous la direction de M. L. Aimé Martin (1838-1843), Paris: Société du Panthéon Littéraie, 1843. 【《亞洲、非洲及美洲的書信，有關傳教信件關係及地理記載和歷史出版品》】
8. Cadière Léopold, “Documents relatifs à l'époque de Gia-long”, Bulletin de l'Ecole française d'Extrême-Orient. Tome 12,1912.　 【《法國遠東研究院期刊》】
9. Cadière Léopold, “Les français au service de Gia Long: Nguyen Anh et la Mission, Documents inédits”, Bulletin des Amis du Vieux Hue, Janvier-Mars 1926. 【《順化古城好友期刊》，1926年，一、二月》】
10. Charle de Maybon, “Notes sur le Tonquin Mr De la Bissachère”, La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de Mr de la Bissachère, missionnaire français (1807), Paris: Librairie Ancienne Honoré Champion, 1920. 【《法國傳教士Mr de la Bissachère　對東京及交趾支那的紀錄》】
11. Jesuits, Mision de la Cochinchine et du Tonkin, Paris: Charles Douniol, 1858. 【《對東京及交趾支那的傳教》】
12. John Barrow, A voyage to Cochinchina, in the years 1792 and 1793, London: T. Cadell and W. Davies, 1806.
13. Michel Đức Chaigneau, Souvernirs de Hue, Paris: L’ imprimerie Imperiale, 1867. 【《順化回憶錄》】
三、中文專書
1. 李文雄，《嘉隆與西山》，西貢：中外印務，1968年。
2. 宋福玩、楊文珠、陳荊和輯，《暹羅國路程集錄》香港中文大學新亞書院研究所，1966年。
3. 陳玉添著，蔣為文總編譯，《從系統及類型論的視角探索越南文化本色》，台南市：亞細亞國際傳播社，2019年。
4. 陳重金著，戴可來譯，《越南通史》，北京：商務印書館出版，1992年。
5. 陳荊和，《承天明鄉社陳氏正譜》，香港中文大學新亞研究所東南亞研究室，1964年。
6. 陳慶浩、鄭阿財、陳義主編，《越南漢文小說叢刊》，〈嶺南摭怪列傳‧卷之二‧金龜傳〉，台北：台灣學生，1992年，頁64-66。
7. 陳鴻瑜，《泰國史》，新北市 : 臺灣商務，2015。
8. 華僑志編纂委員會編印，《越南華僑志》，臺北: 華僑志編纂委員會，1958年。
9. 鄭永常，《血紅的桂冠：十六至十九世紀越南基督教政策研究》，台北：稻鄉出版社，2015年
10. 鄭永常《征戰與棄守 :明代中越關係研究》，臺南市：成功大學出版組，1998年。
11. 鄭永常主編，《東亞海城網絡與港市社會》，臺北市：里仁，2015。
12. 戴維‧Ｋ‧懷亞特著，郭繼光譯，《泰國史》上海 : 東方出版中心，2009。
四、外文專書
1. Alexander Woodside, Vietnam and the Chinese model: a comparative study of Nguyễn and Chʾing civil government in the first half of the nineteenth century, Harvard University Asia Center ,1988.
2. Charles B. Maybon, Những người Châu Âu ở nước An Nam, Nhà xuất bản Thế Giới, Hà Nội, 2006. 【《歐洲人在安南》】
3. Charles de Maybon, Histoire Moderne du Pays D’ Annam (1592-1820), Paris: Plon-Nourrit et Cie, 1920. 【《安南國現代史》】
4. Choi Byung Wook, Southern Vietnam under the reign of Minh Mang (1820–1841) : central policies and local response, Cornell University Press, Southeast Asia Program Publications at Cornell University, 2004.
5. Claude Lange, L’Eglise Catholique et la Société des Mission Étrangères au Vietnam: Vicariat Apostolique de Cochinchine 17è et 18è Siècles, Paris: L’ Harmattan, 2004.【《天主教教堂及外方傳教會在越南：十七十八世紀在交趾支那的宗座主教》】
6. Cristophoro Borri, Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên dịch, Xứ Đàng Trong năm 1621, Thành phố Hồ Chí Minh: Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1998. 【《1621年的交趾支那》】
7. Đặng Văn Chương, Quan hệ Thái Lan -Việt Nam cuối thế kỷ XVIII-giữa thế kỷ XIX, Hà Nội: Nhà xuất bản Đại Học Sư Phạm, 2010.【鄧文章，《暹羅－越南十八世紀末至十九世紀中的關係》，河內：師範大學出版社，2010。】
8. Đặng Việt Thủy-Đặng Thành Trung, 54 vị Hoàng đế Việt Nam, Hà Nội: Nhà xuất bản Hồng Đức, 2019. 【《越南五十四位皇帝》】
9. Đặng Xuân Bảng, Việt Sử Cương mục Tiết yếu, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 2000. 【《越史綱目撮要》】
10. Đỗ Quang Chính SJ, Hai Giám Mục Đầu Tiên Tại Việt Nam, Montreal: An tôn Đuốc sáng , 2007.【《越南最新啟的兩位樞機主教》】
11. Đỗ Văn Ninh, Từ điển chức quan Việt Nam, Hà Nội: Nhà xuất bản Thanh Niên, 2002, pp. 146.【杜文甯，《越南官職辭典》，河內：青年出版社】
12. Eiland Michael Dent, Dragon and Elephant-Relations Between Vietnam and Siam 1782-1847, The George Washington University, 博士論文，1989。
13. Faure Alexis, Monseigneur Pigneau de Béhaine évêque d’ Adran, Paris: Librairie Coloniale, 1891. 【《百多祿主教》】
14. George E. Dutton, The Tay Son Uprising: Society and Rebellion in Eighteenth-Century Vietnam, University of Hawai'i Press, 2006.
15. Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh toàn tập (tập 3), Hà Nội: Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia-Sự Thật, 2011. 【《胡志明全集》】
16. Hoàng Cao Khải, Vai trò của Giám mục Bá Đa Lộc đối với Nguyễn Ánh (1784-1799), Tiểu luận Cao học, Đại học Văn Khoa, Viện Đại học Huế, 1974. 【《百多祿對阮福映的角色》】
17. Hoàng Sóc Sơn, Đôi Nét Lịch Sử Dòng Tên, Tập 1, Montreal: An tôn Đuốc sáng , 2007. 【《耶穌會簡史》】
18. Hội đồng Trị sự Nguyễn Phúc tộc, Nguyễn Phúc tộc Thế phả, Huế: Nhà xuất bản Thuận Hóa, 1995. 【阮福族治事會，《阮福族世譜》，順化出版社:1995 年。】
19. Huỳnh Ngọc Trảng, Trương Ngọc Tường, Phạm Thiếu Hương, Nguyễn Đại Phúc, Đỗ Văn Anh, Sài Gòn – Gia Định xưa: Tư liệu và Hình ảnh, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh,1996.【黃玉掌等，《昔日西貢嘉定之資料與圖像》，胡志明市：胡志明市出版社，1996 年。】
20. Lê Quý Đôn, Đại Việt Thông Sử, Hà-nội: Nhà xuất bản Giáo dục, 2007.【黎貴惇，〈列傳—逆臣傳〉，《大越通史》】頁13a。
21. Lê Thành Khôi, Lịch sử Việt Nam- từ Nguồn gốc đến giữa Thế kỷ 20, Hà Nội: Nhà xuất bản Thế Giới, 2014. 【《越南歷史：從來源至二十世紀中》】
22. Linh mục Nguyễn Hồng, Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam, Quyển 1, Sài Gòn : Nhà xuất bản Hiện Tại, 1959. 【《越南傳教史》】
23. Louvet, La Cochinchine Religieuse, tome I, Paris: Ernest Leroux Editeur, 1885.
24. Marcel Gaultier, Gia Long, Saigon: S.I.L.I.C Ardin, 1933. 【《交趾支那的宗教》】
25. Morragotwong Phumplap, The Diplomatic Worldviews of Siam and Vietnam in the Pre-colonial Period (1780s-1850s), Master Thesis, National University of Singapore, 2011.
26. Nguyễn Khắc Viện, Việt Nam một thiên lịch sử, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 2007. 【《越南歷史》】
27. Nguyễn Lương Bích, Lược sử ngoại giao Việt Nam các thời trước, Hà Nội: Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, 2003. 【《越南前期外交史》】
28. Nguyễn Minh Hoàng dịch, Thư của các Giáo sĩ Thừa sai, Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Học, 2013. 【《傳教士的書信》】
29. Nguyễn Quang Hưng, Công giáo Việt Nam thời kỳ Triều Nguyễn (1802-1883), Hà Nội: Nhà xuất bản Tôn giáo, 2009. 【《阮朝天主教史》】
30. Nguyễn Thế Vinh biên tập, Triều Nguyễn và lịch sử của chúng ta, Hà Nội: Nhà xuất bản Hồng Đức, 2013. 【阮世榮編輯，《阮朝與我們的歷史》，河內：鴻德出版社，2013年。】
31. Nguyễn Văn Kiệm, Góp phần tìm hiểu một số vấn đề lịch sử cận đại Việt Nam, Hà Nội; Nhà xuất bản Văn hóa – Thông tin, 2003. 【《了解越南近代史一些問題》】
32. Nhung Tuyet Tran (Editor),‎ Anthony Reid (Editor), Viet Nam: Borderless Histories, University of Wisconsin Press; 1 edition (August 29, 2006)
33. Phạm Văn Sơn, Việt Sử Tân Biên, Quyển IV, Sài Gòn: Nhà xuất bản Đại Nam, 1961.
34. Phan Khoang, Việt sử: Xứ Đàng Trong 1588-1777, Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 2017【潘況，《越南史：廣南1588-1777年》，河內：社會科學出版社】
35. Phan Phát Huồn, The History of Catholic Church in Vietnam, Atlantic: Cứu Thế Tùng Thư, 2000
36. Phan Phát Huồn, Việt Nam Giáo sử, Sài Gòn: Cứu Thế Tùng Thư 1960. 【《越南教會史》】
37. Pierre-Yves Manguin, Les Nguyen, Macau et le Portugal :aspects politiques et commerciaux d'une relation privilegiee en mer de Chine 1773-1802, Paris: École française d'Extrême-Orient, 1984. 【《阮氏、澳門及葡萄牙：1773-1802年間在中國海的特殊關係，政治與貿易》】
38. Rong Syamananda, A History of Thailand, Bangkok: Chulalongkorn University, 1977.
39. Tạ Chí Đại Trường, Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802, Sài Gòn: Văn sử học, 1973. 【《越南1771-1802内戰史》】
40. Tân Dân Tử, Gia Long Tẩu Quốc, Hoàng tử Cảnh như Tây, Gia Long phục quốc, Sài Gòn: Nhà in Bảo Tồn, 1929 - 1932.【新民子，《嘉隆走國》；《景皇子如西》；《嘉隆復國》，西貢：保存印刷廠，1929 – 1932年。】
41. Tana Li, Nguyễn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Cornell University Press; First Edition, 1998.
42. Thụy Khuê, Vua Gia Long và Người Pháp: Khảo sát về Ảnh hưởng của Người Pháp trong Giai đoạn Triều Nguyễn, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Hồng Đức, 2017.　【瑞奎，《嘉隆帝與法國人：考察阮朝時期法國人的影響》，河內：鴻德出版社，2017年】
43. Tôn Đại, Phạm Tấn Long, Thành Vauban ở Việt Nam, Hà Nội: Nhà xuất bản Xây Dựng, 2016. 【孫代、范晉隆，《越南沃邦城堡》，河內：建設出版社，2016。】
44. Trần Đoàn Lâm, The National Committee for The International Symposium on Ancient Town of Hoi An, Hà Nội: Thế Giới Publishers, 2006.
45. Trịnh Hoài Đức, Gia Định thành Thông chí, Nhà xuất bản Tổng hợp Đồng Nai, 2006. 【《嘉定城通志》】
46. Trương Bá Cần, Lịch sử phát triển Công giáo ở Việt Nam, tập 1, Hà Nội: Nhà xuất bản Tôn giáo, 2008. 【《越南天主教發展史》】
47. Trương Minh Đạt, Nghiên cứu Hà Tiên, Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ, 2008. 【《河仙研究》】
48. Yoshiharu Tsuboi, L'Empire vietnamien: Face à la France et à la Chine, 1847-1885, Paris: L'Harmattan, 1987. 【《越南帝國：面對法國及中國》】
五、期刊、研討會論文
1. Tạ Chí Đại Trường, “Những bức thư chữ Nôm của Nguyễn Ánh do giáo sĩ Cadière sưu tập” Tập san Sử Địa, Số 11 - Tháng 7, 8, 9 năm 1968, pp. 102-125.
2. Vo Duc Hanh Etienne, “Le traité de Versailles du 28 novembre 1787 entre Louis XVI et Nguyên-Phuoc-Anh”, Revue d’histoire moderne et contemporaine, tome 16 N°4, Octobre-dcembre 1969. pp. 625-651.
3. Vũ Dương Huân, “Góp phần đánh giá chính sách đối ngoại và ngoại giao thời Nguyễn”, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, Vol 79 No. 2, 12/ 2009, 161-173.
4. 陳 荊 和，〈阮朝初期の「下洲公務」に就いて〉，《創大アジア研究》第11 號（ 東京，1989 年）， 頁63─ 83。
5. 陳荊和，〈承天明鄉社與清河庯〉，《新亞學報》第4 卷第1 期，香港，1959 年，頁305 ─ 328。
6. 陳荊和，〈河僊鎮葉鎮鄚氏家譜注釋〉，《文史哲學報》第7期（台北，1956年），頁78 ─ 139。
7. 黃宗鼎，〈阮朝嘉隆時期越南之朝貢秩序〉，「近代東亞國際秩序的變遷與原理」 國際學術研討會，中央研究院近代史研究所，2015 年 10 月 13-14 日。
8. 鄭永常，〈論清乾隆安南之役：道義與現實之間〉，國立成功大學歷史學報，第22 號，頁209-241。
9. 鄭瑞明，〈十八世紀後半中南半島的華僑－河仙鄚天賜於暹羅鄭昭的關係及清廷的態度〉，《台灣師大歷史學報》第六期，1978年5月，頁117-137。
10. 鄭瑞明，〈試論越南華人在「新舊阮之爭」中所扮演的角色〉，許文堂主編，《越南、中國與台灣關係的轉變》，台北：中央研究院東南亞區域研究計畫，2001。
六、網路資料庫
1. 阮朝國史館，《欽定越史通鑑綱目正編》，順化，1884 年。https://lib.nomfoundation.org/collection/1/volume/253/　
2. 阮廌，〈平吳大誥〉《皇越文選》。https://lib.nomfoundation.org/collection/1/volume/498/　
3. 周達觀撰，《真臘風土記》：　https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&chapter=275282　
4. 高春育《國朝正編撮要》，越南國史館：維新二年 （1908年），館藏於越南國家圖書館，漢喃古籍文獻典藏數位計畫：http://lib.nomfoundation.org/collection/1/volume/336/pp./10
5. 張廷玉《明史》卷324，〈外國五：暹羅〉。https://zh.m.wikipedia.org/wiki/%E6%98%8E%E5%8F%B2　
6. 潘清簡編《欽定越史通鑑綱目正編》，順化：阮朝國史館，1884年，漢喃古籍文獻典藏數位化計畫http://www.nomfoundation.org/nlvnpf/index.php?IDcat=2&cat=3&subcat=305&ok
7. 黎文修、吳士連等編撰，《大越史記全書》，正和18年木刻版。數位化典藏於漢喃遺產保存會網頁：http://nomfoundation.org/nom-project/history-of-greater-vietnam